Jon Fosse, Kant

 

Nie tak dawno temu świat obiegła wiadomość o przyznaniu literackiej Nagrody Nobla Jonowi Fosse. W Norwegii przyjęto ją z entuzjazmem, aczkolwiek bez większego zaskoczenia. Fosse, który nie jest nowicjuszem na literackiej scenie, był typowany do tej prestiżowej nagrody od ponad dwóch dekad.

 Dramaty norweskiego pisarza były wystawiane na ponad 120 scenach świata, a powieści tłumaczone na ponad 50 języków. W Norwegii uważa się go za następcę Ibsena! Oprócz sztuk teatralnych, powieści, esejów, Fosse pisuje również książki dla dzieci. Trudno je nazwać główną gałęzią jego twórczości, jednak mają one ważne miejsce w twórczości norweskiego noblisty.

Będąc świeżo po lekturze Drugiego imienia. Septologii z wielką ciekawością sięgnęłam po książki Fossego dla dzieci. Przyznam, że po złożeniu  zamówienia w bibliotece, musiałam się na nie trochę naczekać, co jest niechybnym znakiem tego, że po Noblu również w Norwegii popularność tego pisarza znacznie wzrosła i kto nie czytał  Fossego, to teraz nadrabia zaległości.

Nadrabiam i ja. Zaczęłam  od książki Kant, która przyciągnęła mnie nie tylko tytułem, ale i  ilustracjami Akina Duzakina.  Na wstępie warto powiedzieć, czym ta książka nie jest – nie jest biografią znanego filozofa ani wprowadzeniem młodych czytelników w świat filozofii. Zresztą filozof z Królewca pojawia się tu w szczególny i by tak rzec … dwuznaczny sposób.

 

„Kant” z małej i wielkiej litery

Opowieść Fossego ma dwóch bohaterów – ośmioletniego chłopca Kristoffera i jego tatę. Jest wieczór, chłopiec leży w łóżku z komiksem o kaczorze Donaldzie, chce trochę poczytać, a potem zasnąć. Ale jedno i drugie nie udaje się. W głowie pojawiają się myśli, które nie mają nic wspólnego z wesołym Donaldem.

„Kosmos to coś, czego nie rozumiem. Nie mogę zrozumieć, że jest nieskończony, bo przecież wszystko ma swoją krawędź (norw. kant)  wszędzie jest jakaś granica. Ale jeśli kosmos ma swój koniec, co jest za ta granicą? Może nic, ale co to jest to ‘nic’? Bo przecież nic to nic? Nie rozumiem tego i ciągle myślę o kosmosie" (tłum. moje).

Tego rodzaju pytania, choć poważne, nie są obce nawet ośmiolatkom. Po raz pierwszy pojawia się tu także  „kant” pisany z małej litery, słowo, które języku norweskim ma wiele znaczeń, ale w tym kontekście nasuwają się szczególnie dwa – „krawędź” i „skraj”.

Takie rozmyślania wywołują lęk u dziecka.  Chłopiec woła tatę. Może on odpowie na te pytania? Tata jest autorytetem. Zjawia się w pokoju syna z książką Kanta w ręce, która właśnie czyta. I tu pojawia się Kant pisany z dużej litery. Dialog ojca z synem, który jeden z krytyków nazwał sokratejskim jest interesujący na wiele sposobów. Po  pierwsze jest to rozmowa filozoficzna, której przyświeca Kant (ten z wielkiej litery). Filozof, który pisał, że ludzkie poznanie jest ograniczone, i który rozróżniał pomiędzy światem, jak go postrzegamy (zjawisko) a rzeczywistością w sobie, która pozostaje poza naszym bezpośrednim doświadczeniem (noumenon).  Po drugie jest to rozmowa dorosłego z dzieckiem, ojca z synem, w której tata jest partnerem dziecka, traktuje je poważnie i z szacunkiem. A to znaczy, że nie mówi nieprawdy, ma odwagę przyznać się, że nie zna odpowiedzi na wszystkie pytania. Stara się jednak uspokoić syna, gestem czułości i stwierdzeniem, że ważne jest tak naprawdę, to co nas bezpośrednio dotyczy, a więc samo życie, dobre chwile, bycie razem.

Książka nie zmierza jednak do łatwego i sentymentalnego zakończenia. Słowa ojca nie usuwają lęku dziecka. To raczej jego dotyk i obecność sprawiają, że  chłopiec się uspokaja i może w końcu zasnąć. Tylko tyle i aż tyle. Miłość i czułość wobec ogromu kosmosu i nieskończoności. Takie małe wobec dużego. Tylko co jest naprawdę duże, a co małe? 

 

Kosmos  

Książka Fossego ukazała się po raz pierwszy w roku 1990 z rysunkami Roja Friberga. Ja czytałam jej wznowienie z ilustracjami Akina Duzakina, który już parę razy gościł na łamach mojego bloga. Lubię  poetyckość rysunków tego pochodzącego z Turcji rysownika i dostosowanie do dziecięcego odbiorcy. Tutaj szczególnie przemawiają do mnie przedstawienia miasta nocą z grą światła i ograniczoną paletą kolorystyczną. Kosmos Duzakina nie przeraża co może być świadomym kontrastem dla tekstu Fossego. 

Tutaj możecie zobaczyć pierwsze wydanie tej książki i zupełnie odmienneilustracje od tych, które zaproponował Duzakin.

Typowy Fosse

Warto zwrócić uwagę, że Kant odzwierciedla charakterystyczne cechy stylu Fossego, które możemy spotkać w jego utworach dla dorosłych czytelników. Jakie? Tematy filozoficzne i  egzystencjalne, stawianie pytań bez jednoznacznych odpowiedzi. Upodobanie do ograniczonej akcji, nie skupianie się na wydarzeniach zewnętrznych, ale na tym co dzieje się „między słowami”. To w końcu zastosowanie strumienia świadomości i muzyczności tekstu, w którym autor stosuje powtórzenia, całych zdań lub fraz.

Na koniec, zostawiłam odpowiedź na pytanie: czy jest Kant jest dobrą książką? Przyznam, że mam pewien problem z jednoznaczną oceną, bo chciałabym powiedzieć, że „tak” i „nie”. Tak, dlatego że książka jest intrygująca i pięknie napisana. Nie, ponieważ obfitość tekstu w książce obrazkowej może przerastać współczesne dzieci. Pozostawiam więc tę dwuznaczność – ale to przecież coś, co zarówno Fosse, jak i Kant, mogliby uznać za zgodne z własnym stylem. 

For ikke så lenge siden gikk nyheten om at Jon Fosse hadde fått Nobelprisen i litteratur over hele verden. I Norge ble den mottatt med begeistring, om enn uten særlig overraskelse. Fosse, som ikke er noen nykomling på den litterære scenen, har i mer enn to tiår vært en typisk kandidat til den prestisjetunge prisen.

 Den norske litterære virtuosens dramaer har gledet publikum på over 120 scener verden over, mens hans romaner har funnet veien til lesere i mer enn 50 språk. I Norge regnes han som Ibsens etterfølger!  I tillegg til skuespill, romaner og essays skriver Fosse også barnebøker. Disse kan neppe kalles hovedgrenen i forfatterskapet, men de har en viktig plass i den norske nobelprisvinnerens forfatterskap.

Etter å ha lest Det andre navnet. Septologi, var jeg veldig nysgjerrig på Fosses barnebøker. Jeg må innrømme at jeg måtte vente en stund på dem etter at jeg hadde bestilt dem på biblioteket, noe som er et uunngåelig tegn på at denne forfatterens popularitet etter Nobelprisen har økt betraktelig også i Norge, og at de som ikke har lest Fosse, nå er i ferd med å ta ham igjen.

Jeg er også i ferd med å ta det igjen. Jeg begynte med boken Kant, som tiltrakk meg ikke bare med tittelen, men også med illustrasjonene av Akin Duzakin.  Det er verdt å si med en gang hva denne boken ikke er - det er ikke en biografi om den berømte filosofen eller en introduksjon til filosofiens verden for unge lesere. Dessuten opptrer filosofen fra Königsberg her på en særegen og så å si ... tvetydig måte.

"Kant" med små og store bokstaver

Fosses historie har to hovedpersoner - den åtte år gamle gutten Kristoffer og faren hans. Det er kveld, gutten ligger i sengen med en Donald Duck-tegneserie, han vil lese litt og deretter sovne. Men ting går ikke som forventet. Tankene hans driver vekk fra den bekymringsløse Donald og inn i et dypere, mer komplekst univers.

«Verdensrommet er noko eg ikkje kan forstå. Eg kan ikkje forstå at det er uendeleg, for alt har jo ein ende, alt har ein kant, ein eller annan stad. Hvis vi skal få slutt på dette, hva er det som skal få slutt på det? Kanskje ingenting, men hva er så ingenting?  For ingenting er vel ingenting? Eg forstår det ikkje, og eg tenkjer om igjen og om igjen på verdensommet, overs. Min».

Slike spørsmål, selv om de er alvorlige og dype, er ikke fremmede selv for en åtteåring. Her kommer også 'kant' inn i bildet for første gang, skrevet med liten forbokstav. Ordet 'kant' har mange betydninger i det norske språket, men det er spesielt to betydninger jeg finner relevante i denne konteksten - 'kant' som i en fysisk eller metaforisk grense, og 'kant' i referanse til filosofen Kant. Det er et fascinerende spill med ord som reflekterer bokens og hovedpersonenes utforskning av verdenens grenser og de filosofiske dyp.

"Slike tanker vekker angst hos barnet. Gutten roper på sin far, i håp om at han kan gi svar på disse gåtefulle spørsmålene. Faren, som er en bastion av autoritet i guttens øyne, kommer inn på sønnens rom, en bok av Kant i hånden – en bok han er midt i å lese. Og det er her Kant, med stor forbokstav, trer inn i historien. Dialogen mellom far og sønn, som en kritiker treffende har beskrevet som sokratisk, er fascinerende på flere plan. For det første er det en filosofisk samtale inspirert av Kant – filosofen som argumenterte for menneskets kjennelses begrensninger og skilte mellom verden slik vi oppfatter den (fenomenet) og den virkelige essensen som ligger utenfor vår direkte erfaring (noumenet). For det andre utspiller det seg en samtale mellom voksen og barn, far og sønn, hvor faren er en likestilt samtalepartner som behandler sønnen med alvor og respekt. Dette innebærer at han ikke tyr til løgner, men modig innrømmer sin egen uvitenhet om universets mysterier. Han prøver å berolige sønnen med en kjærlig gest, og forsikrer om at det som virkelig betyr noe, er det vi direkte erfarer i livet – de gode øyeblikkene og verdien av å være sammen.

Boken leder oss ikke mot en enkel og sentimentalt ladet avslutning. Farens ord alene klarer ikke å oppløse barnets angst. Det er derimot hans kjærlige berøring og beroligende nærvær som til slutt får gutten til å slappe av og gli inn i søvnen. Det er dette, og så uendelig mye mer. Kjærlighet og ømhet som møter det uendelige kosmos – en kontrast mellom det smått og det storslått. Dette får oss til å reflektere: Hva er egentlig stort, og hva er egentlig lite i det store universets skjema?

Kosmos 

Fosses bok ble første gang utgitt i 1990 med tegninger av Roj Friberg. Min opplevelse ble imidlertid formet av nyutgivelsen, som er illustrert av Akin Duzakin, en kunstner jeg allerede har hatt gleden av å omtale flere ganger på bloggen min. Jeg liker den tyrkiskfødte illustratørens poetiske tegninger og tilpasningen til et barnepublikum. Duzakins arbeid, med sine skildringer av byen om natten, fanger lysspillets magi med en subtil og nøye valgt fargepalett som virkelig appellerer til meg. Det er en særlig fascinasjon i hvordan hans kosmos fremstår som trygt og ikke skremmende, noe som kan virke som en bevisst kontrast til dybden og kompleksiteten i Fosses tekst.

Her kan du se førsteutgaven av denne boken ogde helt andre illustrasjonene enn Duzakins.

Typisk Fosse

Det er umulig å overse hvordan Kant fanger essensen av Fosses særegne stil, en stil som vi også gjenkjenner i hans verk for voksne. Hva kjennetegner denne stilen? Jo, filosofiske og eksistensielle temaer som utfordrer leseren med spørsmål som sjelden har entydige svar. En tydelig forkjærlighet for begrenset handling kan også spores, hvor fokuset ikke ligger på ytre hendelser, men heller på det subtile og det som utspiller seg 'mellom ordene'. Videre er det bruken av bevissthetsstrøm og en nesten musikalsk kvalitet i teksten, der forfatteren mesterlig benytter seg av gjentakelser, hele setninger eller nøye utvalgte fraser.

Til slutt har jeg forlatt svaret på spørsmålet: er Kantnen god bok? Jeg skal innrømme at jeg har litt problemer med å gi en entydig vurdering, for jeg har lyst til å si både ja og nei. Ja, fordi boken er spennende og vakkert skrevet. Nei, fordi den store mengden tekst i en bildebok kan være overveldende for moderne barn. Derfor velger jeg å omfavne tvetydigheten – noe som både Fosse og Kant selv ville funnet helt i tråd med sin egen stil.

 

Tytuł/Tittel: Kant

Tekst: Jon Fosse

Ilustrator/Illustratør: Akin Duzakin

Wydawnictwo/Forlag:Det Norske Samlaget

Data wydania/Årstall: 2005 – wznowienie/ nyutgivelse av boken

Ilość stron/ Antall sider: 28

Język/Språk: norweski nynorsk/ norsk nynorsk

Grupa wiekowa/Alder: od 6 lat/ fra 6 år